Chương VII
Liên ở lại Họa Mi Trang hơn một tháng, cho đến gần lễ Giáng Sinh. Trong thời gian đó chân Liên đã khỏi hẳn và cách cư xử của cô cũng tiến bộ nhiều; vợ Hạnh thường thường sang thăm và bắt đầu thực hành chương trình sửa nết Liên. Cô ta gợi lòng tự ái của Liên bằng cách phỉnh nịnh Liên và cho Liên mặc áo đẹp. Thành thử đáng lẽ là một con mãnh con đầu trần đi băng băng vào nhà, chạy bổ đến ôm lấy chúng tôi đến ngạt hơi ngạt thở, thì chúng tôi thấy Liên, từ trên lưng một con ngựa đen kháu khỉnh bước xuống chững chạc, tóc quấn thành bím dưới một cái mũ bằng lông con hải lý, mặc bộ đồ kỵ sĩ dài lượt thượt mà cô phải hai tay nhấc lên để đi cho dễ.
Hạnh bế bổng em gái lên, hớn hở nói:
"Bây giờ em tôi đẹp đẹp là! Anh khó lòng nhận ra được nữa; Liên bây giờ có vẻ người lớn lắm rồi. Cô Sa cũng phải thua xa, có phải không, Lan?"
Vợ Hạnh đáp:
"Sa không có những vẻ đẹp cốt cách tự nhiên như Liên. Nhưng Liên phải giữ gìn, đừng trở lại những thói man mọi cũ. Diễn ơi! Ra cởi áo cho cô. Ấy Liên chớ động đậy làm rối cả tóc... để chị bỏ hộ mũ ra cho."
Tôi cởi áo cưỡi ngựa của Liên, một chiếc áo lụa đẹp hiện ra với chiếc quần trắng rủ xuống đôi giầy bóng loáng. Khi đàn chó chạy đến nhẩy chồm lên mừng rỡ, thì mắt Liên vui sáng long lanh, nhưng Liên không dám vuốt ve chúng, sợ chúng đặt chân lên y phục tráng lệ của mình. Liên hôn tôi một cái rất nhẹ vì tôi đương làm bánh lễ Giáng Sinh, người đầy bột không phải lúc ôm lấy nhau. Rồi Liên nhìn quanh mình tìm Hy. Hai vợ chồng cậu Hạnh lo lắng chờ đợi cuộc gặp gỡ của hai người xem mưu kế chia rẽ đôi bạn trẻ ấy có thể thành đạt không.
Tìm mãi mới thấy Hy. Nếu trước khi xẩy ra vụ chó cắn, Hy không chú ý đến thân thể, quần áo mình mà cũng không ai chú ý đến nó thì sau này lại tệ bằng mười. Ngoài tôi ta, không một ai có lòng tốt bảo cho nó biết là nó bẩn quá và bắt nó tắm ít ra tuần lễ một lần, mà những đứa trẻ vào trạc tuổi nó lại chả mấy khi thích xà-phòng và nước. Vì vậy ngoài bộ quần áo mà Hy mặc ba tháng ròng, lê la trong bụi, trong bùn, ngoài mớ tóc bờm sờm, mặt và hai bàn tay Hy đen xạm vì cáu ghét. Khi thấy Liên vào phòng, Hy ngồi lánh đi sau chiếc ghế dài cũng là phải. Liên bây giờ là một cô gái sáng sủa thanh tú, không phải là một người đầu bù tóc rối giống Hy như Hy vẫn chờ đợi trong bao lâu.
Liên tháo găng, để lộ những ngón tay trắng trẻo khác hẳn trước, vì không phải làm việc gì nặng nhọc, không phải dạn nắng gió.
Hạnh khoái trí vì thấy Hy bối rối và bị bắt buộc ra trình diện giữa lúc mọi người ghê tởm Hy như một thằng ma lem.
"Hy ơi, mày cứ ra. Mày cứ ra mà chào cô như mọi đứa đầy tớ khác."
Liên trông thấy bạn ở chỗ ẩn, vội chạy đến hôn má Hy và trong mỗi phút đồng hồ cô ta đặt luôn bẩy tám cái hôn rồi ngừng lại, lùi ra sau và bật cười nói:
"Trông anh khiếp quá, mặt gì mà giận dữ thế kia, trông anh buồn cười ghê gớm tệ. Có lẽ tại em quen nhìn anh Kha và chị Sa. Anh Hy, hay anh đã quên em rồi?"
Câu hỏi sau cùng của Liên không phải không có lý do vì Hy đứng yên, mặt sa sầm xuống nửa thẹn nửa tức.
Hạnh nói giọng trịch thượng:
"Mày bắt tay cô đi, một lần như lần này thì tao cho phép."
Hy như hết câm, đáp lại liền:
"Tôi không thèm! Tôi không ở lại đây để người ta chế giễu, không thể chịu được."
Và Hy chắc bỏ đi nếu Liên không giữ lại:
"Em có ý định chế giễu anh đâu, nhưng em không thể nhịn cười được. Anh Hy, thôi bắt tay em đi. Sao anh lại giỗi... chỉ tại vì anh có vẻ lạ lùng quá! Giá anh rửa mặt, chải tóc, thì thực tuyệt nhưng trông anh bẩn thỉu quá!"
Liên nhìn một cách lo lắng những ngón tay đen thui nó đương cầm trong tay và nhìn cả tấm áo mà nó sợ bị quần áo của Hy làm bẩn lây. Hy đưa mắt nhìn theo phía Liên nhìn, giựt mạnh tay ra:
"Ai bảo cô chạm vào người tôi, tôi bẩn kệ xác tôi, tôi thích bẩn, tôi muốn bẩn."
Rồi Hy cúi đầu cắm cổ chạy ra ngoài phòng, giữa tiếng cười của cô cậu Hạnh và sự hoảng hốt của Liên không hiểu tại sao lời nói của mình lại gây nên cơn giận dữ dội đó. Vợ chồng cậu Hạnh mời Kha, Sa lại chơi ngày hôm sau. Ông bà Tôn nhận lời nhưng với điều kiện là không để lũ con ông bà gặp mặt "đứa trẻ văng tục mất dậy ấy."
Tôi ngồi trong bếp một mình hát các bài thánh ca, tôi nhớ cụ Yên mỗi năm vào bếp cho tôi tiền làm quà lễ Giáng Sinh. Tôi lại nghĩ đến sự thương yêu của cụ đối với Hy và sự lo sợ đứa con nuôi của cụ sẽ bị ruồng bỏ khi cụ mất đi. Lân la tôi nghĩ đến số phận hiện thời của Hy và ngừng hát, ứa nước mắt khóc. Tôi nghĩ tốt hơn là cố giảm bớt những điều oan uổng của Hy hơn là ngồi khóc xuông. Tôi đứng ngay dậy ra sân tìm Hy. Hắn ngồi ở chuồng ngựa, đương cho ngựa ăn. Tôi bảo:
"Mau lên, Hy, trong bếp ấm lắm, bác Dọi ở trên gác. Mau lên, tôi sửa sang cậu cho thật diện, trước khi cô Liên xuống, hai người có thể ngồi gần nhau; lò sưởi về phần hai cô cậu. Hai người có thể trò chuyện thả cửa cho đến lúc đi ngủ."
Hy cứ tiếp tục làm việc không ngoái cổ lại. Tôi giục:
"Đi, vào đi. Mỗi người có một cái bánh, sắp chín rồi."
Tôi đợi năm phút không thấy Hy trả lời, tôi bỏ đi. Liên ăn cơm chiều với anh và chị dâu. Bác Dọi và tôi thì cùng chia sẻ một bữa cơm rất ít thân thiện vì điểm nhiều gia vị trách móc và hỗn sược qua lại giữa hai bên.
Bánh ngọt và miếng phó-mát của Hy để nguyên ở trên bàn suốt đêm. Hy tìm cớ nọ cớ kia làm việc cho đến chín giờ, rồi về buồng lầm lầm lỳ lỳ và câm như hến. Cô Liên thức rất khuya vì có nhiều việc phải trù liệu để hôm sau tiếp rước các bạn mới. Có một lần Liên xuống bếp để tìm bạn cũ, nhưng Hy không có đấy; Liên chỉ hỏi tôi xem Hy làm sao rồi lui ra.
Sáng hôm sau, Hy dậy thật sớm và vì là ngày lễ nên Hy ra rừng cỏ để giải sầu. Khi mọi người đã đi dự lễ nhà thờ, Hy mới trở về... Hắn đi quanh quẩn bên tôi một lúc rồi như thu hết can đảm, tự nhiên nói:
"Vú Diễn. Vú tắm rửa cho tôi thật sạch sẽ. Từ nay tôi sẽ ngoan ngoãn."
"Kể cũng khá chậm rồi, cậu Hy ạ. Cậu đã làm phiền cô Liên, cô ấy lấy làm hối đã trở về nhà, tôi chắc thế. Người ta sẽ cho cậu là ghen tị vì ai cũng chỉ săn sóc đến Liên mà bỏ rơi cậu."
Ghen tị với Liên thì Hy không có ý ấy, nhưng cái ý tưởng đã làm Liên đau khổ thì thực là rõ ràng trong óc Hy. Hắn nói một cách nghiêm trang:
"Liên có nói là Liên đau buồn không?"
"Cô ấy khóc khi tôi bảo là sáng nay cậu lại bỏ đi rồi."
"Thế còn tôi! Tôi đã khóc cả đêm qua. Mà tôi lại có nhiều lý do để khóc hơn cả Liên."
"Phải! Cậu đi nằm, lòng trống rỗng nhưng đầy ứ kiêu căng. Phải, duyên cớ đấy! Những kẻ kiêu căng thường hay tự rầy vò minh, nhưng nếu cậu biết xấu hổ vì tính hay hờn dỗi của cậu thì khi nào Liên về, cậu nên xin lỗi Liên. Chính cậu phải đi tìm Liên, cần tỏ ý muốn hôn Liên một cái rồi cậu nói... nói gì thì cậu biết hơn tôi nhiều! Nhưng cần nhất là phải thành thực vui vẻ làm vậy chứ đừng nghĩ rằng Liên đã bị cái áo đẹp biến thành một người xa lạ. Nào bây giờ tôi đi trang điểm cho cậu. Rồi cậu xem, cậu Kha bên cạnh cậu chỉ là một con búp bê, mà quả vậy cậu Kha cũng giống một con búp bê lắm. Cậu ít tuổi hơn nhưng người cao nhớn vai rộng gấp đôi. Trong nháy mắt cậu có thể quật ngã cậu ấy như chơi. Cậu có thấy thế không?"
Nét mặt Hy tươi lên một lúc rồi lại sa sầm xuống; cậu thở dài:
"Nhưng vú này, tôi có thể quật ngã nó cả vài chục lần, nhưng nó cũng không vì thế mà xấu đi, tôi cũng không vì thế mà đẹp hơn. Tôi thích có mái tóc hung vàng như nó, da trắng trẻo, ăn mặc và điệu bộ lịch sự như nó và sau này cũng giầu như nó."
Tôi tiếp lời Hy:
"Rồi cậu cũng như nó động tí thì kêu mẹ; có đứa trẻ nào mới giơ quả đấm dọa cũng run như cầy sấy, hoặc co ro cả ngày ở trong nhà không dám ra ngoài chỉ vì một trận mưa bóng mây. Này cậu Hy, lại đứng trước gương rồi tôi chỉ bảo cho cậu biết phải làm gì. Cậu trông hai cái nét nhăn ở giữa mắt, đôi lông mày rậm đáng lẽ phải vòng lên thì lại thụt xuống ở giữa, và hai con mắt đen quái quỷ sâu hoắm này không bao giờ dám mạnh dạn mở to ra, chỉ nhìn trộm từ dưới lên như mắt rình mò của một thằng quỷ. Cố làm cho những nét nhăn ghê sợ kia biến mất đi, mở mắt nhìn thẳng thắn, không chút nghi ngờ, nhìn ai cũng như bạn mình nếu mình không chắc người ấy là kẻ thù mình. Đừng làm như một con chó biết người ta đá mình là đích đáng nhưng vì đau quá nên ghét lây tất cả mọi người cũng như ghét người đá mình."
Hy đáp lại:
"Nói một cách khác, nghĩa là tôi phải mong có hai con mắt cũng xanh to như Kha, cũng có cái trán phẳng nhẵn ấy. Tôi mong lắm...nhưng không phải là cứ mong là có thể có được."
"Này, cậu Hy, lòng dạ tốt thì nét mặt dễ đẹp, cho dẫu mình là thằng mọi đen; còn bụng dạ xấu thì nét mặt dẫu đẹp đến đâu trông cũng tệ hơn là xấu nhiều. Nào bây giờ, rửa ráy xong, chải đầu xong, trông cậu có phải xinh trai không nào. Tôi thì tôi trông cậu đỏm lắm rồi. Người ta có thể tưởng cậu là một hoàng tử trá hình. Biết đâu ông thân sinh ra cậu không là hoàng đế nước Tàu, bà thân cậu không phải là nữ hoàng Ấn-Độ, mỗi người có thể mua cả Gió-Hú lẫn Họa-Mi Trang bằng hoa lợi trong một tuần lễ. Rồi cậu bị tụi lính thủy độc ác đem sang nước Anh. Tôi như cậu, tôi lấy làm tự hào vì giòng giõi nhà mình, và mình sẽ thêm can đảm thêm tự hào để không đếm xỉa đến sự bắt nạt của một anh chủ trại quèn."
Hy dần dần đỡ hầm hầm, nét mặt trở nên bắt đầu rất tươi tỉnh. Bỗng câu chuyện giữa chúng tôi bị ngắt bởi tiếng xe ngựa leo lên dốc rồi vào trong sân. Hy chạy ra cửa sổ, tôi thì chạy ra cửa chính vừa đúng lúc hai anh em họ Tôn xuống xe, thân hình xù xụ vì mặc nhiều măng tô cùng khăn quàng bằng lông thú. Còn hai vợ chồng Hạnh và Liên thì xuống ngựa. Liên cầm hai tay Kha và Sa giắt vào nhà, đặt ngồi trước lửa. Nét mặt xanh xao của hai anh em họ Tôn chỉ một lúc đã trở nên hồng hào.
Tôi giục Hy mau mau lên và cần tỏ vẻ tươi tỉnh; Hy sẵn sàng nghe theo lời tôi, nhưng một sự không may làm cho vừa đúng lúc Hy mở cửa ở phía bếp để ra, thì Hạnh lại mở ở phía kia để vào. Hai người chạm trán nhau. Hạnh hoặc vì khó chịu thấy Hy sạch sẽ và vui vẻ, hoặc muốn giữ lời hứa không cho Hy gặp anh em họ Tôn, nên đẩy mạnh Hy một cái và ra lệnh cho bác Dọi bằng một giọng gắt gỏng:
"Cấm không cho thằng nhãi này vào phòng khách, giam nó lên buồng trên mái nhà cho đến khi xong bữa cơm chiều. Để nó thả lỏng một mình, nó sẽ sục tay vào bánh ngọt và ăn cắp hoa quả đấy."
Tôi không tự ngăn nổi vội đáp:
"Tôi dám chắc cậu Hy không táy máy vào thức ăn đâu, tôi tưởng cậu Hy cũng phải có phần quà như chúng tôi chứ."
Cậu Hạnh lớn tiếng:
"Nếu tôi bắt gặp nó ở dưới này, nó sẽ nhận phần quà ở bàn tay này này! Thôi cút ngay, thằng ma cà bông. Hừ! Quân này lại muốn diện bảnh hả? À, nếu mà tao vớ được lọn tóc quăn kia, mày xem! tao sẽ kéo cho chúng chẩy dài xuống."
Kha, lúc đó đứng ở bực cửa, nhìn trộm vào rồi lên tiếng:
"Tóc tai ấy cũng chẩy khá dài rồi đấy. Tôi cũng lấy làm lạ là anh chàng không rức đầu. Trông cứ y như cái bờm ngựa."
Khi nói thêm vào câu nhận xét ấy, Kha không có ý lăng mạ gì nhưng tâm tính hung bạo của Hy không sao chịu nổi một lời hỗn xược hơi chạm đến Hy, nhất là lời đó lại ở một người mà Hy đã thù ghét như một kẻ tình địch. Hy cầm ngay lấy một cái liễn xốt táo nóng (vì cái liễn đó ở ngay cạnh cậu ta) và hắt toẹt vào mặt, vào cổ Kha. Cậu Kha thốt ra một tiếng kêu rên khiến Sa và Liên chạy ngay đến. Hạnh nắm ngay lấy Hy kéo vào trong buồng và ở trong đó chắc đã cho Hy một trận nên thân để hả giận...vì lúc đi ra mặt cậu đỏ bừng và thở không ra hơi. Tôi cầm lấy chiếc khăn, xoa không lấy gì làm nhẹ tay lắm vào mặt vào cổ Kha, bụng nghĩ đáng đời nó, ai bảo thích nói leo. Cô Sa khóc sụt sịt tỏ ý muốn về nhà ngay, còn Liên thì đứng sững, mặt thẹn đỏ lên vì cái cảnh vừa xẩy ra. Cô nói giọng cự Kha:
"Anh không nên nói với Hy. Hy đương tức bực trong người. Thế là bữa tiệc hôm nay mất cả vui, còn Hy sẽ bị đòn. Tôi không muốn Hy bị đòn. Tôi cũng không lòng dạ nào mà ăn tiệc nữa. Tại sao anh lại nói chọc Hy."
Anh chàng Kha rời khỏi tay tôi, lấy ra chiếc mù xoa mỏng để làm nốt cái việc "lau chùi" tôi đương bỏ dở, rồi thút thít khóc và đáp lại Liên:
"Tôi có nói gì đâu. Tôi đã hứa với mẹ tôi là không nói một câu nào với nó, và tôi có nói với nó câu nào đâu!"
Liên trả lời khinh bỉ:
"Thôi đừng khóc nữa, anh đã chết đâu cơ chứ! Đừng có dại dột như vậy nữa.... Kìa, anh tôi ra, im đi. Còn cô Sa nữa, im nào, có ai đụng đến cô đâu?"
Hạnh đi vào vội vã:
"Thôi, các em, ngồi vào ăn đi. Thằng ngợm ấy thật đã làm tôi lộn tiết. Lần sau, cậu Kha phải tự bảo vệ mình bằng những quả đấm."
Trông thấy bữa tiệc và ngửi mùi các món ăn, hai cô cậu Tôn lại trở lại bình tĩnh. Sau cuộc đi lễ nhà thờ về ai cũng đói, vả lại cũng không ai việc gì, nên họ tự an ủi ngay. Cậu Hạnh thì cắt đồ ăn thành những miếng to, còn mợ Hạnh thì nói chuyện luôn miệng cho vui bữa ăn. Tôi đứng sau ghế mợ Hạnh ngồi và lấy làm rầu lòng thấy Liên, mắt khô khan, vẻ mặt thản nhiên cầm dao cắt miếng cánh ngỗng. Tôi tự nhủ: "Con bé thực vô tình. Bạn chơi bời của nó đau khổ thế nào nó cũng mặc xác. Không ngờ nó lại ích kỷ đến thế!." Liên đưa một miếng ăn lên môi, lại đặt xuống đĩa, má đỏ lên và nước mắt bắt đầu chẩy. Cô bỏ rơi cái nĩa rồi vội vàng cúi xuống dưới khăn bàn để dấu sự cảm động của mình. Tôi không cho Liên là vô tình nữa.
Cả ngày hôm ấy Liên như người sống ở địa ngục, lúc nào cũng muốn tìm dịp để ẩn lánh một mình hay để đi gặp Hy. Chiều đến có khiêu vũ Liên thoái thác không nhẩy. Sau đó có băng nhạc ở Diên Mễ Tôn đến. Họ cho chúng tôi nghe rất nhiều bài.
Liên cũng thích âm nhạc, nhưng cô nói phải đứng ở trên đầu thang gác nghe mới hay và trèo lên đứng trên thang tối. Tôi trèo theo sau Liên. Vì đông người nên không ai chú ý đến sự vắng mặt của chúng tôi. Liên trèo thẳng tuột lên gần gian buồng sát mái chỗ Hy bị giam rồi cất tiếng gọi. Trong một lúc lâu, Hy định không trả lời, Liên gọi gằn mãi rồi sau cũng cũng khiến Hy bằng lòng nói chuyện qua các bức ván. Tôi để yên hai trẻ nói chuyện cho đến khi tôi phỏng đoán ban nhạc sắp thôi ca hát vì đến giờ các nhạc sĩ đi uống nước giải khát. Tôi trèo lên cầu thang để bảo Liên xuống. Đáng lẽ thấy Liên ở cửa , tôi nghe tiếng Liên ở trong. Con khỉ con ấy đã trèo lên mái nhà qua một cái cửa sổ nhỏ rồi chui tọt qua cái cửa sổ ở mái, vào trong buồng Hy, thành thử tôi phải khó nhọc lắm mới làm cho cô ả chịu ra. Lúc Liên đi ra, Hy cũng ra theo và Liên năn nỉ tôi bảo đưa Hy vào bếp vì bác Dọi đi vắng. Tôi bảo không muốn chiều hai cô cậu về những trò nghịch ấy, nhưng vì Hy nhịn đói từ chiều hôm qua nên lần này tôi ngơ cho về cái tội đối với cậu Hạnh. Hy xuống bếp. Tôi bảo Hy ngồi xuống chiếc ghế đẩu gần lửa và đưa cho thực nhiều thức ăn ngon. Nhưng Hy trong người khó chịu chỉ ăn được có một tí. Cậu ngồi, khuỷu tay chống lên đầu gối, cằm tựa vào hai bàn tay, đăm đăm yên lặng suy nghĩ. Tôi hỏi cậu ta nghĩ gì thì cậu đáp một cách trang nghiêm:
"Tôi đương tìm cách nào để ăn miếng trả miếng với thằng Hạnh, đợi bao lâu tôi cũng không cần miễn là sau cùng tôi báo thù được nó. Tôi mong nó đừng chết trước khi tôi ra tay."
"Cậu Hy, cậu không sợ xấu à? Ai ăn ở ác đã có trời trị, còn chúng ta chỉ biết tha thứ."
"Không! Trời sẽ không có cái khoan khoái mà tôi sẽ có. Tôi chỉ muốn biết cách nào ác nhất. Vú để mặc tôi ở đây một mình. Tôi sẽ tìm mưu mẹo. Cứ nghĩ đến điều đó là tôi cảm thấy đỡ khổ sở."
Nhưng những chuyện này, ông Lộc ạ, tôi chỉ sợ làm phiền ông. Sao tôi lại lẩn thẩn ngồi nói thao thao bất tuyệt như thế. Nói cho đủ những điều ông muốn biết về chuyện ông Hy, tôi chỉ cần nói dăm ba câu.
Bác Diễn ngừng nói, đứng lên thu dọn các đồ đan. Nhưng tôi thì tôi không muốn rời lò sưởi, vả lại tôi cũng không mảy may buồn ngủ.
"Bác Diễn à, bác cứ ngồi đấy. Ngồi độ nửa giờ nữa. Bác kể chuyện từng li từng tí thế là phải lắm. Tôi thích lối đó. Bác phải kể hết theo lối ấy. Tất cả những nhân vật ấy, tôi thẩy đều chú ý không nhiều thì ít..."
"Thưa ông, ông cho tôi nhẩy cách quãng ba năm. Trong ba năm đó, ông Hy..."
"Không, không được... Bác cứ kể tiếp không bỏ một chi tiết nào. Có điều tôi nhận thấy là những người ở đây họ sống nghiêm trọng trầm ngâm chứ không hời hợt bề ngoài, nay thế này mai thế khác như những người ở chốn thành thị. Chỉ ở đây tôi mới tin rằng người ta có thể yêu nhau trọn một đời; thế mà từ trước đến nay tôi cứ yên trí là không có tình yêu nào có thể bền hơn một năm."
"Thưa ông, chúng tôi ở đây cũng như mọi người ở nơi khác."
Tôi đáp:
"Xin lỗi bác, như bác chẳng hạn, tôi thấy bác trái ngược hẳn với những lời bác nói trên, chỉ trừ một vài cử chỉ hơi quê không đáng kể, tôi không thấy bác có những dấu vết về cách cư xử thường thấy ở những người cùng vào hạng bác. Tôi thấy bác đã suy nghĩ nhiều không như những người đi ở khác. Bác tự bắt buộc phải vun trồng trí tuệ của bác vì không có dịp hư phí đời mình đi trong những vui thú nhỏ nhặt, tầm thường."
Bác Diễn cười:
"Tôi cũng thấy tôi là người nghiêm chỉnh và biết điều đôi chút. Vả lại ông không thể ngờ rằng tôi đọc rất nhiều sách. Trong cả cái thư viện này không có cuốn nào tôi chưa mở đọc hoặc lấy ở đấy ra một cái gì ích lợi cho tôi. Chỉ trừ mấy hàng sách Hy-Lạp, La-Tinh và Pháp. Thôi dẫu sao, nếu phải kể tiếp chuyên như các bà ngồi lê mách lẻo và đáng nhẽ nhẩy ba năm, thì tôi nói ngay đến mùa hè năm sau... mùa hè năm 1778, tức là gần hai mươi ba năm trước đây."
